maturaprzecieki

..::NATALIA::..

Tak jak w temacie... Jeśli macie jeszcze jakieś materiały, to dajcie tutaj.

..::NATALIA::..

BIOGENEZA

Biogeneza – pochodzenie życia
Rosyjski uczony w 1926 roku – Oparin opracował swoją teorię. Nie została ona odrzucona, ani potwierdzona. Wiele współczesnych badań potwierdza niektóre założenia tej teorii ewolucji.
Mówi się, że powstawanie życia na ziemi dokonywało się powoli, z materii martwej i nie było dziełem przypadku, ani celowym procesem.
Ewolucję przedstawia się jako przejście od związków nieorganicznych, przez związki organiczne do białka – podłoża życia.
Mówi się, że ziemia istnieje ok. 4,5 – 5 mld lat. Powstawała z pyłków kosmicznych, które były wynikiem wybuchu kosmosu.
10 mld lat temu świetlista kula wybuchła. Materia poruszała się ruchem odśrodkowym i opadała. Po pewnym czasie ostygła i wytworzył się atomy różnych pierwiastków : Hel i Wodór.
Słońce to gwiazda powstała 5 – 10 mil lat temu. Na skutek sił grawitacji nastąpiło szerzenie materii słonecznej i wytworzenie ogromnej ilości ciepła. Przyczyniło się to także do wytworzenia innych pierwiastków, na podłożu wodoru i helu
Materia pochodząca z kosmosu ulegała zagęszczeniu :
- metale ciężkie np. nikiel, żelazo – wytworzyły jądro ziemi
- metale średnie – płaszcz ziemi
- metale najlżejsze – okrywę ziemi
Pierwotna atmosfera składała się z wodoru i helu. Potem zanikła. Początkowo ziemia była zimna. Gdy materia zagęszczała się, następowała akumulacja ciepła i jego powiększeni się. To powodowało rozpad różnych substancji radioaktywnych i wyzwolenie ciepła na zewnątrz. Ciepło pochodziło też z wybuchów termojądrowych. Temu towarzyszyło też wydzielanie gazów, które łącząc się z pierwiastkami z atmosfery - –powodowały powstawanie pary . To wszystko powodowało , że drobne pierwiastki łączyły się ze sobą i powstawały większe np. CO2, Azot, woda w postaci pary, amoniak, siarkowodór, metan. Kolejne rozżarzona Ziemia ochładzała się. Opady deszczu spadające na Ziemię powodowały wyżłobienie głębin, które następnie wypełniały się wodą tworząc zbiorniki wodne.

Towarzyszą temu etapy ewolucji :
• EWOLUCJA CHEMICZNA – aby zaszła musi być brak tlenu, dopływ energii ( ze słońca, wybuchu wulkanów ) i występowanie pierwszych prostych substancji chemicznych spowodowały powstanie H2O i soli mineralnych, ok. 4,5 – 5 mld lat temu
• Ukształtowani się układów nadcząsteczkowych – EWOLUCJA MOLEKULARNA : niewielkie cząsteczki – monomery łączyły się w polimery, co doprowadziło do powstania protodiontów. Istniało coś w rodzaju biologicznego doboru naturalnego, z czym wiąże się też powstanie związków organicznych. Oparin mówił o mikrosferach protodiontów ( lizosomy – protodionty z lipidów, konserwaty patoalionty z 2 cząst. organicznych ( białka) – to już formy żywe
• EWOLUCJA BIOLOGICZNA ( organizmalna ) – przejście od protodiontów do komórek żywych; powstanie pierwszej komórki eukariotycznej i tzw. stromatolitów. Stromatolity to wzgórza, które powstały z osadów. Na te osady składały się protobianty, sinice przykryte osadami. Sinice sprzed 2,5 mld są takie same jak obecnie
• EWOLUCJA KOMÓREK odbywa się na zasadzie wielu etapów :
replikacja molekularna : mówi się, że RNA było pierwszą cząsteczką informacyjną, do powstawania pierwszej komórki. Białko i DNA pojawiły się później, ale kiedy nie wiadomo. RNA istniało w rybosomach, które były cząsteczkami do powstania cząstek białka. Nie wiadomo jak powstał kod genetyczny i jak makromolekuły zostały pokryte błoną oddzielającą je od środowiska (ciałka zieleni, mitochondria i inne). Makromolekuły łączyły się ze sobą, korzystały z siebie, do dwóch dochodziły inne i zostały otoczone wspólną błoną komórkową, ale nie wiadomo jak. Metabolizm, który istniał przed miliardami lat, zachodził tak jak obecnie. Badania laboratoryjne potwierdziły powstawanie prostych białek. Prawdopodobnie pierwsze organizmy jakie były, to poza sinicami (autotrofy) – heterotrofy. Mówi się, że powstały nawet wcześniej niż sinice. Mówi się także, że między heterotrofami mogły zajść mutacje i powstać komórki lepiej przystosowane do życia w środowisku. Gdy sinice żyły (3-4 mld lat temu) to uwolniły one bardzo dużą ilość tlenu do wody i do atmosfery. Tlen spowodował, że część heterotrofów bakteryjnych wyginęło. Niektóre heterotrofy nauczyły się pozyskiwać w obecności tlenu energię – z utleniania substancji pokarmowych i te przetrwały. Wpływ tlenu i CO2 spowodował, że zaczęły się silniej rozwijać inne autotrofy – glony o bardzo prostej, jednokomórkowej budowie. Jak wytworzyła się u glonów ściana komórkowa nie wiadomo. Opracowano teorię endosymbiantów : mitochondria, centroplasty, wici i inne mogły powstać w wyniku współzależności między dwoma organizmami. Gdy 2 organizmy połączyły się razem, mogły współżyć i w takiej postaci przetrwać.

..::NATALIA::..

CZYNNIKI EWOLUCJI

Zmienność genetyczna, rekombinacyjna jest czynnikiem sprawczym ewolucji :

W genomie organizmu oliploidalnego (dziecka) każdy gen jest reprezentowany przez dwa allele : ojcowski i matczyny, i jeśli one są identyczne, to osobniki pochodne względem tego genu są homozygotyczne, jeśli różne – to osobniki – potomstwo są heterozygotyczne.
- Jeśli allele są jednakowe i potomstwo homozygotyczne to ewolucja nie jest możliwa
- Jednak gdy allele są różne i potomstwo heterozygotyczne to ewolucja jest możliwa

SELEKCJA – zwiększa przystosowanie populacji do środowiska
a) stabilizująca – eliminuje osobniki o skrajnym fenotypie, a osobniki o fenotypie przeciętnym są uprzywilejowane np. kiedy wśród szympansów urodzi się albinos, to w naturze zginie, a jeśli zostanie umieszczony w zoo to przeżyje. Bo inne fenotypy są ze środowiska eliminowane
b) kierunkowa – faworyzuje jeden fenotyp kosztem drugiego – specjalny fenotyp znajdujący się w skrajnych pozycjach np. ćma włochacz nabrzozek w rejonach uprzemysłowionych przyjmuje ubarwienie ciemne, natomiast w obszarach rolniczych – jasne. Potomstwo upodabnia się do otoczenia
c) rozdzielająca – wyróżnia fenotypy skrajne; prowadzi do wyodrębnienia grupy osobników (dywergercja). Mówimy o tzw. mimikra – upodobnieniu się jednych zwierząt do drugich, np. :
- występuje to najczęściej u motyli
- ziembyz wyspy Galapagos,
- dzięcioły z długimi dziobami, które mogły dostać nimi do wnętrza kory po pożywienie – przeżyły; te żywiące się inaczejwygineły, np. gdy brakowało nasion

IZOLACJA – mechanizmy biologiczne uniemożliwiające krzyżowanie się organizmów (ograniczenie przepływu genów).
a) prazygotyczna – zapobiega zapłodnieniu i obejmuje izolacje :
- sezonową – rożne pory rozrodu
- siedliskową – zamieszkiwanie różnych miejsc siedliskowych
- etologiczną – niechęć samców do samic innego gatunku
- mechaniczną – niezgodność budowy narządów rozrodczych
- genetyczną – różnice w budowie chemicznej i molekularnej gamet

b) postzygotyczna
Zdarza się, że mimo poprzednich przeszkód dojdzie

..::NATALIA::..

Ewolucjonizm jest nauką, której przedmiotem badań jest ewolucja organiczna. Inaczej ewolucjonizm to nauka zajmująca się całokształtem zagadnień związanych z rozwojem życia na Ziemi. Przedmiotem badań ewolucjonizmu jest ewolucja, oznaczająca proces ciągłych zmian organizmu w kierunku coraz lepszego przystosowania się do środowiska.
Zadaniem ewolucjonizmu jest:
• ustalanie drzew filogenetycznych dla poszczególnych gatunków (ustalanie drzew rodowych),
• określanie pochodzenia organizmów,
• ustalanie pokrewieństwa między organizmami,
• badanie możliwych dróg powstawania życia.
DOWODY
Dowodami ewolucji nazywamy fakty z różnych dziedzin nauk biologicznych, przemawiające za słusznością ewolucji. Dowody ewolucji podzielono na dwie grupy: dowody bezpośrednie oraz dowody pośrednie.
Dowody bezpośrednie.
Są to dowody, które świadczą o przebiegu ewolucji bezpośrednio. Takimi dowodami są dane paleontologiczne (skamieniałości), analiza których wskazuje na kolejność pojawiania się w historii Ziemi form od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych. Dane paleontologiczne pozwalają śledzić drogi, jakimi przebiegał proces ewolucyjny.
Najcenniejszymi dowodami bezpośrednimi są:
• szczątki kopalne – fragmenty organizmów występujących w poprzednich okresach geologicznych. Pozwalają ustalić wygląd oraz poziom rozwoju tych organizmów,
• odciski – powstały jako ślady twardych elementów w miękkim podłożu,
• odlewy – powstały jako “odlewo-formy” szkieletu, który z czasem był wymyty przez wodę,
• ślady ruchu – ślady odcisku na podłożu piaszczystym lub mulistym, które uległy skamienieniu,
• kaprolity – szczątki odchodów zwierząt,
• inkuzje – zachowanie całych niezmienionych organizmów w bursztynie, lodowcu, iłach z woskiem ziemnym.
Do szczególnych dowodów bezpośrednich zaliczają ewolucjoniści organizmy lub ich szczątki stanowiące ogniwa pośrednie między gromadami.
Takimi formami pośrednimi są:
Ichtiostega – stanowi ogniwo pośrednie między rybami i płazami.
Seymuria – forma pośrednia między płazami i gadami.
Archeopteryx – praptak, posiadający cechy gadów i płazów.
Do dzisiaj żyją formy przejściowe lub występują pojedynczo, tworząc gatunki reliktowe, nazywane inaczej żywymi skamieniałościami.
Takimi gatunkami są:
Latimeria – występuje w Oceanie Indyjskim. Obecnie jedyny gatunek ryb trzonopłetwych.
Rogaząb – jeden z trzech przedstawicieli ryb dwudysznych, żyjących w wodach słodkich okresowo zanikających.
Hatterie – gady występujące w Nowej Zelandii.
Miłorząb dwuklapowy – gatunek liściasty wśród nagonasiennych.
Na podstawie dowodów bezpośrednich, ewolucjoniści ustalają “chronologię dziejów” wykorzystując:
• metodę fluorową – badając zawartość fluoru w szczątkach organicznych,
• metodę opartą na rozpadzie pierwiastków promieniotwórczych (izotopów). Ta metoda pozwala określić wiek bezwzględny.
Badany jest rozpad uranu 238, który trwa 4.51 mld lat;
potasu 40 – rozpad trwa 1,3 mld lat;
węgla 14 – rozpad trwa 5,73 tys. lat.
• metodę opartą na paleomagnetyzmie. Pole magnetyczne Ziemi wielokrotnie ulegało zmianom wywołując zmiany w skałach zawierających żelazo,
• metodę stratygraficzną pozwalającą ocenić wiek względny. Oparta jest na badaniu skamieniałości przewodnich. Są to organizmy, które żyły krótko na rozległych obszarach. Znajdowane są tylko w pewnych warstwach geologicznych, nie spotyka się tych organizmów w warstwach wyżej i niżej leżących.
Dowody pośrednie
Pozwalają określić przebieg ewolucji oraz wspólne pochodzenie form żywych na podstawie analizy podobieństw istniejących dzisiaj organizmów. Dane z zakresu różnych nauk pozwalają przedstawić dowody pośrednie ewolucji. Dziedziny nauk, z których ewolucjoniści czerpią dowody pośrednie to: biochemia, fizjologia, anatomia, embriologia.

Idee ewolucyjne (transformistyczne) pojawiały się w czasach starożytnych (u Greków). Jednak do początku XIX wieku panował kreacjonizm. Chrześcijańska wizja pradziejów przyjmowała niezmienność gatunków, podając, że wszystkie formy życia zostały (wg Księgi Rodzaju) stworzone przed kilkoma tysiącami lat przez Boga w ciągu 6 dni.
Teoria ewolucji wg J. Lamarcka
Teoria J. B. Lamarcka (1744-1829) była pierwszą teorią ewolucji. Jednak nie wzbudziła dużego zainteresowania współczesnych mu przyrodników.
Teoria ta zakładała że:
• prymitywne formy życia ciągle tworzą się z materii nieożywionej,
• z organizmów prostych powstają bardziej złożone, które można uszeregować w tzw. drabinę jestestw żywych,
• wszystkie organizmy są obdarzone siłą, która prowadzi je do coraz większej złożoności.
TEORIE
Teoria wyjaśniała powstawanie adaptacji u zwierząt podając dwa prawa.
Pierwsze prawo Lamarcka: narządy używane rozwijają się, a nie używane ulegają redukcji – jest to tendencją do postępu.
Drugie prawo określa dziedziczenie cech. Według Lamarcka cechy uzyskane poprzez używanie lub nieużywanie mogą być przekazane potomstwu, o ile wystąpią u obojga rodziców.
Teoria J. B. Lamarcka obecnie ma tylko historyczne znaczenie. Aktualna teza podana przez tego ewolucjonistę była stwierdzeniem, że organizmy kształtują się pod wpływem środowiska.
Teoria ewolucji K. Darwina
Nazywana jest teorią doboru naturalnego; została ogłoszona w 1859 roku. Podobne wnioski (pracujący niezależnie) w tym samym czasie wyciągnął A. Wallace. Dlatego teorię doboru naturalnego nazywamy teorią Darwina-Wallace’a. Teoria ta zakłada:
1. Gatunki wykazują zmienność osobniczą, czyli każdy osobnik różni się od pozostałych.
2. Zmienność jest przekazywana przez komórki rozrodcze osobnikom potomnym (również cechy nabyte w ciągu życia osobnika).
3. Organizmy charakteryzują się duża rozrodczością, jednak ogólna ilość osobników utrzymuje się na stałym poziomie, ponieważ działają czynniki (abiotyczne i biotyczne) ograniczające wzrost liczebności.
4. Dysproporcja między liczbą powstających w każdym pokoleniu osobników a liczbą tych, które mogą przeżyć i wydać potomstwo stwarza konkurencję nazywaną walką o byt.
5. W warunkach konkurencji zwyciężają te osobniki, które okazują się najlepiej przystosowane do danego środowiska. Jest to dobór naturalny (tzw. selekcja), czyli przetrwanie najstosowniejszego.
6. Zwycięstwo w walce o byt objawia się nie tylko możliwością przeżycia lecz pozostawieniem większej liczby potomstwa.
7. Dobór naturalny nadaje procesom ewolucyjnym kierunek zgodny z wymogami środowiska.
Teoria Darwina odrzuca pojęcie gatunku niezmiennego, zakłada istnienie gatunków dynamicznych, których powstanie można wyjaśnić istnieniem doboru naturalnego. Również proces ewolucji wg Darwina nie ma charakteru jednoliniowego, raczej ewolucję można przedstawić w formie drzewa, tzw. rodowego. Ogłoszenie tej teorii wywołało przewrót w naukach biologicznych oraz wpłynęło na światopogląd człowieka. Zwolenników teorii Darwina nazywamy darwinistami.
Syntetyczna teoria ewolucji (STE)
Wywodzi się z klasycznego darwinizmu. Powstała ok. 100 lat po teorii Darwina. Interpretuje zjawiska ewolucji zgodnie z założeniami genetyki populacyjnej. Za twórców STE uważa się wielu naukowców, który zapoczątkowali oraz rozwinęli ten kierunek ewolucjonizmu. Są to np. R. Fisher, S. Wright. J. Haldon, G. Simpson, J. Huxley, E. Mayr.
STE zakłada, że pierwotnym źródłem przemian ewolucyjnych są mutacje. Jednak większość z nich polega na drobnych zmianach, które poprzez rekombinacje genetyczne prowadzą do zgromadzenia dużej zmienności w populacjach. Oznacza to, że różnorodność genetyczna populacji wynika z gromadzenia się alleli powstających w wyniku mutacji. Zaś ewolucja polega na zmianach częstości alleli w kolejnych pokoleniach.
Według STE, jednostką dziedziczności jest gen, który jest nośnikiem innowacji (ulega mutacji). Natomiast obiektem ewolucji jest populacja (nie gen, ani osobnik), w której dobór naturalny powoduje zmiany w składzie genetycznym puli genowej.
Obecnie istnieje wiele teorii ewolucji. Są to: teorie neodarwinowskie (np. mutacjonizm, saltonizm) oraz niedarwinowskie (typostrofizm, katastroficzne).

PRAWIDŁOWOŚCI
Ewolucja charakteryzuje się pewnymi cechami, które nazwano prawidłowościami. Nie można ich traktować na równi z prawami np. fizyki gdyż odnoszą się do procesów mniej regularnych i mają charakter opisowy pozwalający uchwycić pewne często powtarzające się tendencje ewolucyjne. Jednak prawidłowości te nie dają możliwości przewidywania przyszłej drogi ewolucyjnej danej linii rodowej.
Postępowość jest rozwojem prowadzącym do doskonalenia organizmu. Celem doskonalenia jest podwyższenie poziomu wydajności biologicznej organizmów, prowadzące do lepszego opanowania środowiska albo uniezależnienia się od jego wpływów.
Niektórzy ewolucjoniści za miarę postępowości grupy gatunku uważają:
• występowanie licznych odmian w obrębie gatunku
• dużą rozmaitość opanowanych środowisk,
• obfitość gałęzi ewolucyjnych, jakie grupa ta wydała w historii Ziemi.
Postępowość to morfo-fizjologiczne zmiany prowadzące do komplikowania lub uwsteczniania budowy i funkcji narządów.
Nieodwracalność. W ewolucji nie występuje proces powrotu do form pierwotnych. Nawet jeśli zmieni się środowisko, przyjmując cechy pierwotnego, to i tak ewolucja ma charakter postępowy.
Kierunkowość. Kierunek ewolucji jest związany z postępowością. Ewolucja może być jednokierunkowa albo wielokierunkowa.
Tempo. Jest to szybkość przebiegu ewolucji. Na tempo ewolucji wpływa wiele czynników. Są to: częstość zachodzenia mutacji, długość życia osobników, rekombinacje genetyczne, wielkość populacji, wpływ innych organizmów na populacje, a przede wszystkim szybkość zmian w środowisku. Poszczególne grupy systematyczne pojawiły się w pewnym okresie historii Ziemi, jednak po jakimś czasie wymarły, inne trwają do dziś. Ta różnica wynika z umiejętności przystosowania się do zmian zachodzących w środowisku. Umiejętność oraz szybkość przystosowania grup systematycznych jest różna, dając szansę przeżycia lub wyginięcia.

DOBÓR NATURALNY
Dobór naturalny określany jest jako selekcja. Eliminuje z populacji osobniki o niepożądanych cechach, pozostawiając przy życiu osobniki najlepiej przystosowane. Prowadzenie selekcji przez człowieka nazywamy selekcją sztuczną. Warunkiem działania selekcji jest występowanie zmienności genetycznej w populacji. Selekcja bezpośrednio działa na fenotypy, ale pośrednio wpływa na genotyp.
Wyróżniamy trzy typy selekcji:
• selekcja stabilizująca – nazywana normalizującą. Faworyzowane są cechy o wartościach średnich dla danej populacji, a eliminowane cechy skrajne
Ta selekcja działa w populacji, która:
• żyje w nie zmieniających się warunkach,
• osiągnęła wysoki poziom przystosowania,
• w której zmienność genetyczna utrzymywana jest na stałym poziomie i nie prowadzi do zmian ewolucyjnych.
• selekcja kierunkowa – faworyzuje cechy o wartościach odbiegających od aktualnej średniej dla danej populacji. Selekcja ta powoduje przesunięcie średniej wartości cechy w określonym kierunku. W czasie działania tej selekcji maleje zmienność genetyczna populacji.
• selekcja rozdzielająca – nazywana różnicującą, faworyzuje równocześnie dwie różne wartości cechy, odbiegające od aktualnej średniej dla danej populacji. Następuje selekcja form pośrednich.
Taki typ selekcji działa w populacji zasiedlającej niejednorodne środowisko, powodując rozbicie populacji na jednostki dobrze przystosowane do poszczególnych siedlisk. Populacja charakteryzuje się wysoką zmiennością genetyczną.

INNE CZYNNIKI
Dryf genetyczny
Dryf genetyczny oznacza nieregularne wahania częstości występowania genów. Dotyczy małych populacji, w których może doprowadzić do całkowitej eliminacji jednego z alleli doprowadzając do homozygotyczności. Dryf powoduje przypadkowe zmiany rozkładu cech. Przykładem dryfu genetycznego jest efekt założyciela, który oznacza małą populację powstałą z osobników wyjściowych, tzw. założycieli. Powstała populacja odbiega pod względem składu genetycznego od populacji macierzystej, ponieważ osobniki wyjściowe (tzw. założyciele) zawierają tylko część puli genowej populacji.
Mutacje
W populacji wszystkie występujące osobniki tworzą pulę genową, czyli sumę wszystkich genów na wszystkie cechy populacji. Podłożem ewolucji są zmiany w puli genowej populacji. Zmiany te następują w wyniku:
• mutacji, polegającej na nagłej zmianie materiału genetycznego (genie, chromosomie). Powstają nowe odmiany genu (allele), a w konsekwencji nowe gatunki tworzące się w wyniku działania selekcji faworyzującej mutacje korzystne,
• w wyniku napływu nowych genów z innej populacji.
Zmiany w materiale genetycznym powodują tworzenie nowych odmian, gatunków. Są przyczyną ewolucji.
Izolacje
Odgrywają ważną rolę w ewolucji organizmów. Są warunkiem powstawania nowych gatunków. Izolacje ograniczają krzyżowanie się populacji uniemożliwiając przepływ genów między nimi. Istnieją różne typy izolacji:
Izolacja geograficzna – powoduje oddzielenie przestrzenne populacji barierami zewnętrznymi (morze, góry).
Izolacja rozrodcza – powoduje oddzielenie populacji barierami wewnętrznymi, wynikającymi z budowy, fizjologii oraz trybu życia. Istnieje szereg czynników izolacji rozrodczej działających na różnych etapach rozrodu. Są to:
• izolacja siedliskowa – partnerzy są przystosowani do innych siedlisk,
• izolacja sezonowa – partnerzy mają inną porę rozrodu,
• izolacja mechaniczna – różnice w budowie narządów rozrodczych
POWSTAWANIE GATUNKÓW Gatunek jest podstawową jednostką klasyfikacji organizmów, stanowi zbiór osobników podobnych do siebie (w takim stopniu, w jakim podobne jest potomstwo tych samych rodziców), swobodnie się krzyżujących, wydających na świat płodne potomstwo.
Osobniki tworzące gatunek podlegają ewolucji. Najczęściej różnicują się na jednostki podrzędne nazywane odmianami, rasami. Tworzenie nowych gatunków – specjacja odbywa się w wyniku specjacji właściwej, polegającej na zwiększaniu się liczby gatunków przez wyodrębnienie się jednego lub kilku gatunków z gatunku istniejącego. Gatunek wyjściowy istnieje nadal lub zanika.
Powstanie nowych gatunków w wyniku specjacji właściwej następuje pod wpływem izolacji geograficznej, a następnie rozrodczej. Proces ten dotyczy powstawania gatunków z populacji izolowanych przestrzennie, oddzielonych od siebie barierami takimi jak: łańcuchy górskie, morza, strefy klimatyczne. Izolacja może powstać również w wyniku migracji grupy osobników na nowe tereny (np. wyspa) lub wytworzenie barier na terenie zamieszkiwanym przez dany gatunek, powodując rozbicie go na populację. Każda z izolowanych populacji przystosowuje się na drodze selekcji (doboru naturalnego) do innych warunków środowiskowych, a ostatecznie doprowadzi do różnic genetycznych między populacjami i powstania nowego gatunku.
Specjacja filetyczna natomiast polega na przekształceniu się istniejącego gatunku w inny gatunek.
Zmiany zachodzą stopniowo w warunkach względnie stałego środowiska.

POWSTANIE WRZECHŚWIATA
Żyjemy w ciągle zmieniającym się wszechświecie złożonym z miliardów populacji gwiazd zwanych galaktykami. Obecnie istnieje kilka hipotez dotyczących powstania wszechświata.
Hipoteza wybuchu (opisana przez G. Gamowa) nazywana Big-Bang. Według tej hipotezy świat powstał ok. 15-20 miliardów lat temu w czasie nieprawdopodobnie wielkich eksplozji pierwotnego atomu. Ten jeden punkt rozszerzył się w cały wciąż rosnący wszechświat. Wówczas w miliardowej części sekundy powstały: przestrzeń, czas i materia, rządzące się określonymi prawami. W ułamku sekundy powstała materia pod postacią różnych izotopów wodoru (prot, deuter, tryt). Siły wzajemnego przyciągania atomów wodoru powodowały powstanie obłoków tego gazu (o średnicy miliardów kilometrów), które dzięki oziębianiu, kondensacji i siły przyciągania kurczyły się. Masa zapadających się obłoków powodowała powstanie w ich centrum wielkich ciśnień i wysokiej temperatury. Wyzwalało się dużo energii jądrowej pod postacią ciepła i światła, a gazowa kula tworzyła gwiazdę. Izotopy wodoru tworzyły hel, który w panujących warunkach ulegał dalszym przekształceniom tworząc: węgiel, neon, sód, magnez, glin. Powstałe pierwiastki łączyły się z obłokami wodorowego pyłu tworząc zaczyn dla nowych gwiazd i planet.
Hipoteza ekspansji – kontrakcji. Opisuje wszechświat jako twór pulsujący, który po okresie rozszerzania rozpocznie etap kurczenia.
Hipoteza statyczna – przedstawia wszechświat, w którym materia wciąż powstaje. Wszechświat przez cały czas rozszerza się, ale zagęszczenie w nim materii pozostaje takie samo.

POWSTANIE ZIEMI
Nasza galaktyka, nazywana Drogą Mleczną, składa się z około 100 miliardów gwiazd.
Układ słoneczny składa się ze Słońca oraz 9 planet (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton). Planety powstały przed 8 miliardami lat z obłoku wodoru z pewną domieszką cięższych pierwiastków tworzących pył międzygwiezdny, tzw. chmury pyłu. Skupiska cięższych pierwiastków stworzyły planety. Słońce znajduje się w fazie syntezy helu z wodoru oraz zawiera śladowe ilości pierwiastków.
Ziemia powstała ok. 5 miliardów lat temu. W wyniku sił przyciągania, rozpadu pierwiastków promieniotwórczych nastąpiło rozgrzanie wnętrza planety oraz uszeregowanie pierwiastków. W głębi planety są pierwiastki cięższe na powierzchni lekkie. W kolejnych miliardach lat planeta stygła, a nad powierzchnią powstawała pierwotna atmosfera. Pierwotna atmosfera składała się z pary wodnej, amoniaku, CO2, metanu, siarkowodoru, wodoru. Dalsze ochładzanie planety poniżej 100°C powodowało skraplanie pary wodnej, która nieustannie obmywała powierzchnię Ziemi tworząc pierwotne oceany. W tym samym czasie powierzchnia planety zaczynała krzepnąć i tworzyła skorupę ziemską. Proces krzepnięcia nie został zakończony do dzisiaj. Objął tylko zewnętrzną warstwę o grubości: na kontynencie 32-40 km (średnica Ziemi wynosi 12 800 km), a pod dnem oceanów około 5 km. Skorupa ziemska zbudowana jest w większości ze skały nazywanej bazaltem, z której wynurzają się kontynenty (zbudowane z lekkiej skały granitowej). Tworzeniu się skorupy ziemskiej towarzyszyło fałdowanie, pękanie i przesuwanie warstw powierzchniowych. Procesy te jeszcze nie ustały. Początkowo przesuwaniu warstw powierzchniowych towarzyszyło powstawanie olbrzymich pęknięć, wypiętrzanie mas lądu i tworzenie gór. Obecnie wnętrze Ziemi pod skorupą ziemską wypełnia magma, nazywana płaszczem, a w samym środku planety znajduje się jądro (prawdopodobnie zbudowane z roztopionego żelaza i niklu w temperaturze 6000°C).
Gromadzenie wody na powierzchni ziemi powodowało zmniejszanie grubych chmur. Zaczynało docierać do planety coraz więcej promieni słonecznych. Następowało zasolenie wody w wyniku rozpuszczenia związków mineralnych obecnych w skorupie ziemskiej. Zaczynały się tworzyć warunki umożliwiające powstawanie pierwotnych form życia.

POWSTANIE ŻYCIA
Już od dawna ludzie zastanawiali się, skąd pochodzi życie. Powstawały różne wyjaśnienia tego procesu:
1. Życie jest nadprzyrodzonym aktem stworzenia.
2. Powstaje nagle, spontanicznie z substancji nieożywionej – proces nazwano samorództwem.
3. Życie pochodzi z kosmosu, z którego w gotowej formie i postaci dostało się na Ziemię.
Dopiero pod koniec XIX wieku grupa chemików i przyrodników zaczęła zastanawiać się nad możliwością powstania związków organicznych z prostych nieorganicznych. Wcześniej uważano, że związki organiczne mogą być wytwarzane jedynie przez organizmy żywe. W tym czasie F. Wohler w warunkach laboratoryjnych wytworzył pierwszy związek organiczny (mocznik). Kolejnym etapem w wyjaśnianiu tworzenia życia była hipoteza A. J. Oparina (1922 r.), w której radziecki biochemik wyjaśnia tworzenie pierwszych związków organicznych na Ziemi z prostych związków węgla: CO2 i CH4 (metan). Ponieważ pierwotna atmosfera zawierała: CO2, amoniak, parę wodną oraz była pod wpływem promieniowania nadfioletowego, zaczęły się tworzyć różnorodne związki organiczne. Dużą rolę w przekształcaniu prostych związków organicznych w związki bardziej złożone odegrała energia słoneczna pod postacią promieniowania ultrafioletowego i ciepła. Podobne znaczenie miały wyładowania elektryczne, promieniowanie kosmiczne oraz energia pochodząca z rozpadu izotopów promieniotwórczych. Przeprowadzono w różnych laboratoriach doświadczenia symulujące warunki panujące w początkowych etapach istnienia planety (pierwsze takie doświadczenie wykonał Muller). Doświadczenia dowiodły powstanie około 100 związków (o różnym stopniu złożoności) organicznych z nieorganicznych. Takie pierwotne agregaty cząsteczek białka otoczone kroplami tłuszczu nazwano koacerwatami. Następnie tworzyły one mikroskopijne kulki tzw. mikrosfery, posiadające zdolność wchłaniania pewnych substancji ze środowiska. Wchłonięte substancje mogły następnie podlegać różnym reakcjom chemicznym. Powstały protobionty, pierwsze struktury ponadcząsteczkowe. Pierwsze żywe “organizmy” powstały jako jednokomórkowe heterotroficzne prokarionty około 3 miliardów lat temu (znaleziono skamieniałe organizmy podobne do bakterii na terenie Afryki Południowej). Kolejne zmiany polegały na wytworzeniu organizmów fotosyntetyzujących, które zaczęły wytwarzać tlen cząsteczkowy gromadzący się w atmosferze (około 2 miliardów lat temu). Prawdopodobnie około 1 miliarda lat temu powstały organizmy, które można uznać za komórki, ponieważ otoczone były błoną komórkową i zawierały jądro komórkowe.

ETAPY ANTROPOGENEZY
Ewolucja człowieka przebiegała w ciągu ostatniego miliona lat. Człowiek pochodzi od grupy lądowych nadrzewnych ssaków, żyjących na terenie Afryki.
Zwierzęta te żyły wśród drzew i poruszały się ruchem wahadłowym, przenosząc się z gałęzi na gałąź za pomocą rąk. W toku dalszej ewolucji potomkowie tych zwierząt, nazywani prokonsulami (osobnik wielkości pawiana), rozpoczęli życie na ziemi dając początek grupie organizmów o niezwykle powiększonym mózgu. Był to przodek człowieka, tzw. ramapitek. Występował na bardzo rozległych terenach ok. 8-10 milionów lat temu. Miał silnie umięśnione żuchwy, zredukowane kły. Żył na sawannach lub w laso-sawannach. Przednie kończyny wykorzystywał do polowań, obrony. Kolejnym osobnikiem w rozwoju człowieka był australopitek – żył ok. 2 milionów lat temu, prawdopodobnie w jaskiniach. Miał wyprostowaną postawę. Jego twarz była krótka, szeroka z cofniętym czołem. Przednie zęby drobne. Produkował prymitywne narzędzia z kości, kamieni. Homo habilis to tzw. człowiek zręczny. Dał początek homo erectusowi, nazywanemu pitekantropem. Miał całkowicie wyprostowaną postawę ciała. Jego twarz pozbawiona podbródka była wysunięta ku przodowi. Posiadał nad oczodołami ciężki wał kostny. Żył na terenach stepowo-leśnych. Zakładał obozowiska, rozniecał ogień. Posługiwał się mową artykułowaną. Następnie był homo sapiens neandertalens, tzw. neandertalczyk. Tworzył społeczeństwa składające się z małych grup rodzinnych. Miał postawę ciała wyprostowaną. Żył w jaskiniach. Korzystał z ognia. Wytwarzał urozmaicone narzędzia, zajmował się łowiectwem. Zauważalne były u niego zaczątki kultury oraz praktyk medycznych. Grzebał zwłoki bliskich. Około 300 tys. lat temu nagle wyginął. Kromańczyk żył współcześnie z neandertelczykami, prawdopodobnie przyczyniając się do ich wyginięcia. Charakteryzował się kształtem twarzy zbliżonym do współczesnego człowieka, długą czaszką bez łuków brwiowych, wysokim czołem. Tworzył narzędzia z kości, kamieni, liczne ozdoby oraz ubrania. Kromańczyk był bezpośrednim przodkiem homo sapiens sapiens (człowieka współczesnego).
Homo sapiens sapiens – człowiek współczesny żyjący od 45 tys. lat temu do dziś.
Cechy ludzkie
• pionowa postawa ciała (kręgosłup ma wygięcie lędźwiowe, powodując ułożenie środka ciężkości nad miednicą)
• rozwój mózgo- i trzewioczaszki, która tworzy twarzoczaszkę z żuchwą zawierającą brodę,
• redukcja łuków brwiowych,
• redukcja szczęk
• ukształtowanie uzębienia umożliwiającego spożywanie pokarmu roślinnego i zwierzęcego
• używanie rąk do pracy i manipulacji
• korzystanie z mowy artykułowanej
• myślenie abstrakcyjne pozwalające na pracę twórczą.
Powstały odmiany (rasy) gatunku homo sapiens.
Wyróżniamy:
• rasę białą – ma skórę różowobiałą lub żółtawobiałą; włosy proste lub kręcone, jasne lub ciemne; wąski nos; silne rzeźbiony profil twarzy; usta wąskie.
• rasę żółtą – ma skórę żółtawobiałą lub beżowożółtą; włosy proste, ciemne, grube; profil twarzy płaski; grubą podściółkę tłuszczową w pobliżu powiek, małe oczy,
• rasę czarną – ma skórę ciemną; włosy wełniste czarne; nos szeroki, krótki o dużych nozdrzach; grube, mięsiste usta; w profilu twarzy wysunięte szczęki.
ETAPY EWOLUCJI ORGANIZMÓW NA ZIEMI
Życie na planecie mogło powstać dopiero po zaistnieniu odpowiednich warunków. Organizmy przeszły przemiany ewolucyjne od form najprostszych do wysoko zorganizowanych oraz rozumnych (człowiek).
Dowody na istnienie kolejnych etapów ewolucji organizmów można znaleźć wśród skamieniałości oraz żyjących reliktów. Dzięki nim można odtworzyć kolejne etapy rozwoju organizmów na Ziemi. Kolejne etapy rozwoju organizmów podzielono na ery oraz okresy, w których przedstawiono rozwój roślin i zwierząt. Rozwoje tych grup nie pokrywają się ze sobą,
Etapy rozwoju świata roślin.
Pierwszą erą, w której istniały rośliny była:
era eofityczna – trwała od powstania życia do 415 milionów lat temu. Występowały bakterie, sinice, glony,
era paleofityczna – od 415-220 mln lat temu; pierwsze rośliny lądowe, psylofity, mchy, rozwój paprotników,
era mezofityczna – od 220-100 milionów lat temu; rozwój roślin nagonasiennych (od nasiennych, paprotników do iglastych), pojawienie się roślin kwiatowych,
era kenofityczna – od 100 milionów lat temu do dzisiaj; rozwój okrytonasiennych

Etapy rozwoju świata zwierząt
Era prekambryjska – 3,5 miliarda do 570 milionów lat temu; powstają organizmy jedno-, wielokomórkowe, bezkręgowce.
Era paleozoiczna – od 570-225 mln lat temu; bezkręgowce, pierwsze ryby, płazy, owady, gady.
Era mezozoiczna – od 225-65 milionów lat temu; rozkwit gadów, pierwsze ssaki, ptaki.
Era kenozoiczna – od 65 mln lat temu do dnia dzisiejszego; rozwój ssaków, owadów, małych gadów, rozwój człowieka.

..::NATALIA::..

CHEMIZM FOTOSYNTEZY

Istotą procesu fotosyntezy jest redukcja węgla odbywająca się stopniowo
6CO2 + 6H2O energia słon. chloroplasy C6H12O6 + 6 O2

Na proces fotosyntezy składają się dwie fazy:
- świetlna
- ciemna
Faza świetlna ( lewa strona równania ) przebiega w systemie lamelarnym ciałka zieleni i polega na fotodysocjacji H2O. Cząsteczka H2O pod wpływem energii świetlnej i chlorofilu zostaje rozbita do H i grupy OH. Wcześniej energia świetlna zamieniana się na chemiczną. Aby fotodysocjacja zaszła muszą być:
- chlorofil
- przenośniki elektronów

Chlorofil „a” tworzy w ehloroplasatch dwie oddzielne formy mające różne właściwości widmowe:
- krótkofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu jasnoczerwonym
- długofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu ciemnoczerwonym
Obie formy są w postaci dwóch oddzielnych zespołów barwników oznaczonych symbolami PS I ( pigment system jeden ) i PS II :
- system PS I składa się z długofalowej formy chlorofilu, tworzy w chloroplaście kompleksy białkowe, bierze udział w fosforylacji cyklicznej i za nią odpowiada
- system PS II zawiera formę krótkofalową, chlorofil „a” oraz chlorofil „b” i karotenoidy, związany jest z fosfolizą ( rozbiciem ) H2O, NADP

Przenośniki elektronów:
- ferodoksyna – białko zawierające Fe i S
- plastocjanina – białko zawierające Cu
- plastochina – związek zbudowany z rdzenia aromatycznego i bocznego łańcucha, podobny do witaminy K
- cytochromy – białka zawierające Fe
- flauproteid

Z tego wynika, że barwniki i przenośniki tworzą ciąg umożliwiający transport elektronów, który zachodzi dzięki energii chemicznej

W zależności od układów przenoszących energię wyróżnia się :
- fosforylację fotosyntetyczną niecykliczną ( faza jasna )
- fosforylację fotosyntetyczną cykliczną ( faza ciemna )

FAZA JASNA FOTOSYNTEZY

Przebieg fosforylacji niecyklicznej:
- system barwników PS I pochłania fotony światła ciemnoczerwonego;
- pochłonięty foton oddaje swoją energię jednemu z elektronów, który pobudzony - zostaje wytrącony z systemu PS I i w tym miejscu powstaje luka, która może być zajęta przez nowy elektron z zewnątrz
- wybity elektron zostaje skierowany na ferodksynę a z niej na nukleotyd NADP ( fosforan dwunukleotydu nikotyno-amino-adeninowego )
- H z H2O zostaje skierowany też na NADP, którego cząsteczka ulega redukcji; NADP+ + 2e- + 2H+  NADPH2 – to pierwsza siła asymilacyjna
- OH z H2O rozpada się do tlenu, wody i dwóch cząsteczek elektronu, przy czym uwolniony tlen wydalnoy jest na zewnątrz, jako produkt uboczny
- elektrony zostają akierowane na system barwników PS II, skąd zostają następnie wybite ( wytrącone ) pod wpływem pochłoniętych fotonów światła jasno czerwonego
- wybite elektrony przepływają przez łańcuch pośredników spowrotem na sytsem PS I i w ten sposób tam wypełniają dziury
- po pochłonięciu fotony elektryczne zostają znów wybyte z PS I uwalnia się energia umożliwiająca przyłączenie fosforu nieorganicznego do ADP ( adenozyno-dwufosforowy ) i powstaje ATP ( adnezynotrójfosforowy ) które jest drugą siłą asymilacyjną do asymilacji energii

PODSUMOWANIE
Istotą fosforylacji jest uwolnienie dwóch sił asymilacyjnych: NADPH2 – nośnika wodory i drugiej siły ( połączenie nieorganicznego fosforu z ADP ) – nośnika energii. Może dojść do odłączenia fosforu od ATP – powstaje ADP i energia wykorzystywana do syntezu węglowodorów w fazie ciemnej

..::NATALIA::..

Temat: Cechy sprzężone z płcią i ich dziedziczenie.

1. Geny zlokalizowane na autosomach dziedziczą się niezależnie od płci, bo podczas mejozy segregacja chromosomów „matczynych” i „ojcowskich” jest zupełnie przypadkowa.
2. Geny zlokalizowane na chromosomach płciowych (x, y), to geny sprzężone z płcią; a cechy, które te geny determinują, są cechami sprzężonymi z płcią i ujawnienie się tych cech zależy od płci osobnika u którego występują.

3. Hemofilia :
• gen odpowiedzialny za krzepliwość krwi jest zlokalizowany na chromosomie x i oznacza się go H, zaś recesywny allel tego genu –h, jest odpowiedzialny za hemofilię;
• chory mężczyzna ma genotyp h0, bo ma tylko jeden chromosom x; jeśli poślubi on zdrową kobietę (która nie jest nosicielką hemofilii = nie ma allelu h= ma genotyp HH), to synowie będą zdrowi, bo będą mieli genotyp H0, a córki będą nosicielami hemofilii (genotyp Hh), choć same będą zdrowe,
• jeśli kobieta – nosicielka, o genotypie Hh poślubi zdrowego mężczyznę, to połowa synów zachoruje na hemofilię, i połowa córek będzie nosicielem hemofilii.

4. Daltonizm – widzenie barw uzależnione od rodopsyny:
• gen kodujący rodopsynę jest odpowiedzialny za odróżnienie barwy czerwonej od zielonej i oznacza się go D i jest zlokalizowany na chromosomie x,
• allel recesywny tego genu –d, wywołuje daltonizm,
• dziedziczenie jest takie samo jak w przypadku hemofilii.

5. Cechy związane z płcią :
Niektóre cechy charakterystyczne dla płci męskiej lub żeńskiej są determinowane przez geny obecne na autosomach i takie geny są identyczne u obu płci :
• geny odpowiedzialne za rozwój zewnętrznych cech narządów płciowych; dróg moczowych, owłosienia,
• różnice w fenotypach mężczyzn i kobiet wynikają z różnego stężenia w ich krwi chromosomów płciowych,
NP. łysienie wywołane jest genem, którego działanie przejawia się w obecności hormonu testosteronu (to hormon płci występujący u mężczyzn). Ponieważ ten gen dominuje u mężczyzn i jest recesywny u kobiet, więc na tę dolegliwość cierpią mężczyźni.

Temat: Chromosomowa teoria dziedziczności Morgana.

1. Morgan to uczony przyrodnik. Obserwował on życie muszek owocowych, które szybko się rozmnażają i mają duże, widoczne gołym okiem chromosomy. Tych chromosomów jest mało. Mendel w oparciu o pracę nad tymi muszkami sformował w 1912r. swoją teorię.
2. W 1912r. Morgan sformułował teorię chromosomową dotyczącą dziedziczenia cech:

a) główne założenia:
• geny są odpowiedzialne za powstanie określonej cechy czyli gen jest jednostką dziedziczoną,
• geny znajdują się w chromosomach,
• geny ułożone są liniowo w chromosomach,
• geny zajmują ściśle określone miejsce, czyli tzw. locus,
• zmiana położenia genów w chromosomie zachodzi podczas mejozy i podczas crossing-over (to przemieszczenie fragmentów chromosomów),
• crossing-over jest przyczyną zmienności rekombinacyjnej,
• geny leżące blisko siebie to geny sprzężone,
• geny sprzężone wywołują cechy sprzężone,
• cechy sprzężone dziedziczą się,
• sprzężenie jest tym silniejsze, im bliżej siebie leżą geny,
• odległość między genami to centymorgany, czyli procent crossing-over,
• genetyczne skutki crossing-over widoczne są tylko w heterozygotach.

3. Przebieg crossing-over:
• w pachytenie pierwszego podziału mejozy chromosomy homologiczne ulegają spiralizacji, przez co staje się krótsze, grubsze i bardziej widoczne,
• każdy chromosom złożony jest z 2 chromatyd, a więc biwalent z 4,
• w pachytenie następuje wymiana odcinków chromatyd homologicznych chromosomów.

..::NATALIA::..

HETROFIZM PRZYKŁADEM PROCESÓW ANABOLICZNYCH

heterotrofy to organizmy cudzożywne. Są one zdolne do syntezy własnych związków organicznych jedynie już z gotowych wytworzonych przez autotrofy związków węglowych bogatych w energię. Nie są w stanie tak jak rośliny wytwarzać związków nieorganicznych z organicznych. Spożywane pożywienie po odpowiedniej przeróbce służy do budowy ciała i wytwarzania energii.

heterotrofy dzielimy na :
- pasożyty i półpasożyty roślinne i zwierzęce ( np. łuskiernik rożowy, kanianka, huba ) pasożyty dzielimy również na zewnętrzne ( pchły, wszy, kleszcze) i wewnętrzne ( robaki )
- mułożercy
- glebożercy
- drapieżnicy
- roślinożercy
- wszystkożercy
- sporofity i saprofagi ( bakterie )

Przystosowanie do cudzożywnego sposobu odżywiania się:
- pierwotniaki – odżywiają się 3 sposobami ( fagocytyna, pinocytoza i wchłanianie – najwięcej energii ); następuje rozpoznawanie pokarmu i jego wchłanianie;
- bezkręgowce ( pasożyty )
- jamochłony – otwór prowadzący do jamy
- płazińce – układ pokarmowy ( np. wypławek biały )
- glista ludzka – układ pokarmowy w postaci rurki składającej się z odcinków,
- tasiemiec – endosmoza, gruczoł trzustkowo-wątrobowy;
- ssaki – bardzo skomplikowana budowa układu pokarmowego
- wyższe bezkręgowce
- odcinek pobierania pokarmu, są tam struktury do przytrzymywania, rozszarpywania, rozcierania pokarmu; otwór gębowy – jama gębowa;
- odcinek trawienia – żołądek, trzustka, wątroba;
- przesyłanie prostych składników pokarmowych do krwi i komórek
- dla jelit charakterystyczny jest ruch perystoliczny
- formowanie kału i usuwanie.

Zapotrzebowanie na pokarm :
- roślinożercy – bardzo duże, bo ich pokarm jest mało kaloryczny, proces trawienia zachodzi w 4-jamistym żołądku;
- mięsożercy – bardzo małe, bo ich pokarm jest wysokokaloryczny, żołądek 1 jamisty, pokarm zalega dłużej

Sposoby pobierania pokarmu:

ZWIERZĘTA
- śluz – służy do wyławiania planktonu, u wypławka białego wydzielają go rabdity,
- filtratory – czułki, cienkie odnóża, u ryb skrzela działające jak sita, u flamingów i kaczek listewki w dziobie, u wielorybów płytki rogowe
Aparaty do rozdrabniania pokarmu:
- żujący u wrotek
- gębowy u skorupiaków
- zęby u ssaków
- aparat gębowy liżący u pływnożerców ( motyle, trzmiele, pszczoły, muchy);
- glebożercy ( np. dżdżownica ) połykają cząsteczki gleby

ROŚLINY
- rosiczka okrągłustna – sama nie wytwarza związków białkowych, więc na liściach ma gruczoły, na których gdy usiądzie owad to powodują, że liść zwija się zamykając go w pułapce – zostaje z niego tylko pancerz
- dzbanecznik wodny – jego liść zwija się w dzban do połowy wypełniony płynem trawiącym, który jest słodki i zwabia owady.

Składniki pokarmowe:
- węglowodany złożone ( skrobia, glikogen )
- białka roślinne i zwierzęce
- lipidy ( czyli tłuszcze )
- składniki regulujące :
- sole mineralne
- witaminy pobierane w postaci gotowej, nie są trawione, regulują procesy, są wchłaniane bezpośrednio do krwi.

Pieter

no coz jutro biologie pisze na rozszerzonym ;/ 2 lata jej nie mialem ksiazki nie otworzyl bo byly waznieejsze przedmioty ;/(teraz zaluje)

nie macie moze jakis stron www z testami przykladowymi zadaniami albo chociaz to co bylo w tamtym roku na probnej , i wogole jakiekolwiek materialy nie chodzi mi o to co Natalia wpisalas na gorze tylko o jakeis konkretne testy Smile

albo przyklady ich ... Smile

pozdro

KIKI

[link widoczny dla zalogowanych] => egzamin maturalny =>arkusze egzaminacyjne - tam masz z ostatnich kilku lat maturki ze wszystkiego w sumie

gosia · Gość

kaokls

vinorin · Gość

[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]

vinorin · Gość

[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]

nikamods · Gość

[link widoczny dla zalogowanych]

sebastiansekz · Gość

DVD QUALITY HI-RESOLUTION EXCLUSIVE HARDCORE VIDEOS
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]

fergard · Gość

!!! Warning Only 21+ !!!
All For Free )
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]